BİLDİRDİKLERİ ANLAMLARA GÖRE CÜMLELER
a. Haber Cümleleri :
Haber cümleleri daha çok anlatmaya bağlı bilgi, vermek, aydınlatmak amacıyla yazılan metinlerde kullanılır. Burada kişinin gördüğü, duyduğu olaylar anlatılır. Eylemin belirttiği anlam geçmişle, şimdiyle ve gelecekle ilgili bildirme görevi yerine getirilir. Eylem kök ve gövdelerine çeşitli kip (zaman) ekleri getirilerek zaman; zaman eklerinden sonra da kişi ekleri eylemin kimin yaptığı belirtilir.
Örneğin; yazacağım yüklemi yaz-acak-ım,
“yaz” eylem kökü
“-acak” gelecek zaman eki,
“-ım” kişi eki (ben)dir.
Ek fiil:
İsim soylu sözcüklerin sonuna gelerek, onların yüklem olmalarını sağlayan dil birimine ek fiil denir.
“Ahmet çalışkandır. Hepimiz arkadaşız. Hava güzel. Çok yorgunum.” Cümleleri isim soyludur. Bunlar eklerle çekimli hâle gelir ve yüklem görevini yaparlar.
Ek fiil imek fiilinden doğmuştur. İdi, imiş, ise, iken olarak ek
hâline gelmiştir.
Çekimi şöyledir:
çalışkan-ım I. Tekil kişi
çalışkan-sın II. Tekil kişi
çalışkan-dır III. Tekil kişi
çalışkan-ız I. Çoğul kişi
çalışkan-sınız II. Çoğul kişi
çalışkan-lar III. Çoğul kişi
Ek fiil “değildir” sözcüğüyle olumsuz hâle getirilir.
Çalışkandır. Çalışkan değildir. vb.
b. Dilek, İstek, Soru Cümleleri:
* Bir dileği, bir isteği, bir emri ya da bir gerekliliği ifade eden cümlelere dilek-istek cümleleri denir.
* Dilek-istek cümleleri grubunda istek bildiren cümleler, dilek-şart bildiren cümleler, soru cümleleri, gereklilik bildiren cümleler, emir cümleleri ile ünlem cümleleri yer alır.
Dilek-şart cümleleri:
Dilek şart cümleleri fiil kök ya da gövdesine -sa / -se ekleri getirilerek kurulur.
“Ah bir zengin olsam.”
“Okulumu bitirsem, yüzmeyi öğrensem.”
cümlelerinde şarta bağlı bir dilek anlatılmaktadır.
İstek cümleleri:
Bu tür cümleler kişinin kendi kendine yapmak istediği eylemi ifade eder.
“Kalkayım, eve gideyim.
Haydi bize gidelim.
Burada iki gün kalalım.” cümleleri bu tür cümlelerdir.
Gereklilik cümleleri:
Mutlaka yapılması gerekir anlamı ifade ederler.
Başarmak için çalışmalıyım.
Eve gitmeliyim. vb.
Emir cümleleri:
Bir buyruğu bir emri ifade eden cümlelerdir.
oku, çalış, git, gel, vb.
Soru cümleleri:
Soru anlamı ifade eden cümlelere soru cümlesi denir.
Dilimizde soru anlamı soru sıfatıyla, soru zamiriyle, soru zarfıyla veya soru edatıyla sağlanabilir.
Dün beni arayan sen miydin? (soru anlamı soru edatıyla sağlanmış.)
Bize ne zaman geleceksin? (soru anlamı soru zarfıyla sağlanmış)
Bana ne aldın? (soru anlamı soru zamiriyle sağlanmış)
Hangi okulda çalışıyorsun? (soru anlamı soru sıfatıyla sağlanmış)
Bu tür cümlelerde mutlaka cevap verilmesi beklenir. Cevap beklenen soru cümlelerine
gerçek soru cümlesi, cevap beklenmeyen, dikkat çekmek duygu ve düşünceyi daha güzel ifade etmek amacıyla kurulanlara da
sözde soru cümlesi denir.
Okula neden gelmedin? (Gerçek soru cümlesi )
Hiç üzülmez olur muyum? (sözde soru cümlesi)
Onu ben mi dövmüşüm? (sözde soru cümlesi)
Şu kitabı bana verir misin? (sözde soru cümlesi)
Ünlem cümlesi :
Coşku ve heyecan ifade eden cümlelere ünlem cümlesi denir.
Eyvah, ne yer ne yar kaldı!
Neydi o güzellik öyle!
Süper bir iş buldum!
c. Olumlu, Olumsuz Cümleler :
Olumlu Cümle:
Yüklemin bildirdiği eylemin yapıldığını, gerçekleştiğini ya da gerçekleşebileceğini belirten cümleler olumludur.
O günler çok güzeldi. (olumlu isim cümlesi)
Hep seni bekledim. (olumlu fiil cümlesi)
Olumsuz Cümle:
Yüklemin bildirdiği işin gerçekleşmediğini anlatan cümleler olumsuzdur.
Fiil cümleleri “-ma, -me” olumsuzluk ekiyle; isim cümleleri “yok, değil” sözcükleriyle olumsuz yapılır.
Kapını çalan bendim (olumlu isim cümlesi)
Kapını çalan ben değildim (olumsuz isim cümlesi)
Dışarıda birkaç kişi vardı (olumlu isim cümlesi)
Dışarıda hiç kimse yoktu (olumsuz isim cümlesi)
Eve gelmiş (olumlu fiil cümlesi)
Eve gelmemiş (olumsuz fiil cümlesi)
Not: Bazı cümleler biçimce olumlu anlamca olumsuz olabilir:
Haydi bu işi yapabilirsen yap (yapamazsın )
(Biçimce olumlu, anlamca olumsuz cümle)
Gel de bu işin içinden çık. (Çıkamazsın)
(Biçimce olumlu, anlamca olumsuz)
Ne arayanım var ne de soranım. (yok)
(Biçimce olumlu, anlamca olumsuz)
Not: Bazı cümleler biçimce olumsuz anlamca olumlu olabilir:
Seni sevmiyor değilim. (seviyorum)
(Biçimce olumsuz, anlamla olumlu)
Böyle güzel yerlerde yaşanmaz mı? (yaşanır)
(Biçimce olumsuz, anlamla olumlu)
Sanki bilmiyorum hakkında neler söylediğini. (biliyorum)
(Biçimce olumsuz, anlamla olumlu)
ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER:
1.Üslup Cümleleri:
Üslup bir duygunun, düşüncenin kişisel anlatım biçimidir. Sözcüklerin seçimi ve kullanımı gibi dil ve anlatım özelliklerinin bütünüdür.
Örnek:
Şiirlerinde süslü, söz oyunlarına dayalı bir dil yerine, günlük konuşma dilini tercih etmiştir. Kısa, düzgün cümlelerle, edebiyat oyunlarına düşmeden, süssüz, yoğun bir anlatım ortaya koymuştur.
2.Tanım Cümleleri:
Bir varlığa, kavrama özgü niteliklerin belirtilmesi, o varlık ya da kavramın tanıtılmasına “Tanımlama” adı verilir. Bu amaçla kurulan cümleler de tanım cümleleridir.
Not: Bir cümleye “Bu Nedir?” sorusunu sorduğumuzda cevap alabiliyorsak bu cümle tanım cümlesidir.
Örnek:
“Şiir toplumun sözcüsüdür.” cümlesine “Şiir nedir?” sorusunu sorduğumuzda “
toplumun sözcüsüdür” cevabını alırsınız. Öyleyse, cümle tanım cümlesidir.
“Şiir hayal gücünden uzak olamaz.” cümlesine “Şiir nedir?” sorusunu sorduğumuzda yanıt alamazsınız. O halde bu cümle tanım cümlesi değildir.
3. Karşılaştırma Cümlesi:
İki varlık, kavram ya da iki durumun nitelik veya nicelik bakımından karşılaştırıldığı cümlelerdir. Bu cümlelerde karşılaştırılan şeylerin benzerliği de farklılığı da vurgulanabilir.
Karşılaştırma daha çok “gibi, kadar, daha, en, ise” vb. sözcüklerle sağlanır.
Örnek:
Komedi, ciddi bir dramdan daha zordur.
Okumak, tutkuların en soylusudur.
4. Nesnel Anlatımlı Cümleler:
Kişilere göre değişmeyen yargılar taşıyan cümleler nesnel anlatımlı cümlelerdir. Nesnel anlatımlı cümlelerde kişinin duygu ve düşüncelerine yer verilmez; anlatıcı kendini anlatımın dışında tutar. Ayrıca nesnel anlatımlı cümleler “kanıtlanabilir” özelliği taşımaktadır.
Örnek:
“Tiyatro sinemaya göre daha eğlencelidir.” cümlesi kişinin tiyatro hakkındaki kişisel yargılarını içerir. Bu nedenle nesnel anlatımlı cümle değildir.
“Kentlere göç edenlerin sayısı yıldan yıla artmaktadır.”
Kişisel bir düşünceyi içermediğinden nesnel anlatımlı cümledir.
5. Öznel Anlatımlı Cümleler:
Kişilerin duygu ve düşüncelerine bağlı olan, bu sebeple de kişiden kişiye değişebilen yargılar taşıyan cümlelere “Öznel anlatımlı cümle” denir.
Örnek:
“Türk edebiyatının dil ve anlatım açısından en güçlü şairi Yahya Kemal Beyatlı’dır.” cümlesinin anlatımı özneldir. Bu görüşe başkaları katılmayabilir.
6. Doğrudan Anlatım, Dolaylı Anlatım Cümleleri:
Doğrudan Anlatım:
Bir kişiye ait sözün olduğu gibi aktarılmasına “Doğrudan anlatım” denir.
Dolaylı Anlatım:
Bir kişiye ait sözün, anlamı değiştirilmeden; ancak anlatıcının kendi ifadesi içinde eritilerek aktarılmasına “Dolaylı anlatım” adı verilir.
Örnek:
Atatürk: “Hayatta en hakiki mürşit ilimdir.” diyerek bir gerçeği dile getirmiştir.
(Atatürk’e ait söz değiştirilmeden aktarılmış)
Atatürk ilmi, hayatta en gerçek yol gösterici olarak görmüştür.
(Yazar kendi anlatımıyla Atatürk’e ait sözü değiştirerek aktarmış)
7. Neden-Sonuç İlişkili Cümleler:
Bu cümlelerde bir ek, bağlaç ya da edat aracılığıyla yargılar
arasında neden-sonuç ilişkisi kurulur.
Örnek:
Geç kaldığım için sinema salonuna giremedim.
Ayağının kaymasıyla yere düştü.
Bu dilekçe kabul edilmez, imzasız.
Sonuç Neden
8. Amaç-Sonuç İlişkili Cümleler:
Bu cümlelerde sonuç bildiren bir yargı ile o sonucun hangi amaçla yapıldığını anlatan başka bir yargıdan oluşur. Genelde -mek için, -mak için edatlarıyla birlikte kullanılır. Cümlede amacıyla anlamı vardır.
Örnek :
Sınavı kazanmak için çok çalışmış.
Buralara kadar sizleri görmeye geldim.
Anlatımını tekdüzelikten kurtarmak adına çeşitli yollara başvurmuş.
9. Koşul (Şart) İlişkili Cümleler:
Bir yargının olmasını bir koşula bağlayan cümlelerdir.
Genelde, -sa, -se, -ince, -dıkça ekleriyle kurulur. Cümleye koşuluyla anlamı katar.
Örnek :
Ödevini yaparsan oyun oynayabilirsin.
Koşul Sonuç
Çalışarak her türlü başarıya imza atabilirsiniz.
Daha iyimser olsa bütün sorunlar çözülecek.
10. Karşılaştırma Cümleleri:
İki varlık, kavram ya da durumu benzer ve farklı özellikleriyle anlatan cümlelerdir. Bu cümlelerde karşılaştırma ilişkisi, “gibi, kadar, daha, en...” gibi bağlaç ve edatlarla kurulur.
Örnek :
O da senin gibi akıllı bir çocuktu.
Davranışlar sözden daha çok etkiler insanı.
İçimizde en çalışkanı odur.
11. Varsayım Cümleleri:
Varsayım, bir olay ya da durumun gerçekte olup olmadığına, olup olmayacağına bakılmaksızın var kabul etmek, olmuş kabul etmektir.
Örnek:
Diyelim ki sözlerine inandı.
Tut ki, öyle bir durum karşısında kaldık. Ne yapacağız?
12. Olasılık Cümleleri :
Olasılık, kesinliği bilinmeden bir olay ya da durumun gerçekleşmesinin beklenmesi, olabilirliktir.
Örnek:
Bizimle görüşmek için belki buraya gelir.
Sanıyorum küçükken ağır bir hastalık geçirmiş.
13. Beğenme, Takdir Etme Anlatan Cümleler :
Beğenmek, iyi veya güzel bulmak, onaylamak, kabul etmektir.
Örnek:
Gereksiz betimlemelerden kaçınan, yoğun bir anlatım ilk bakışta göze çarpıyor. (Beğenme)
Roman aradan geçen bunca yıla rağmen konusuyla, üslûbuyla hala genç. (Beğenme)
14. Hayıflanma, Üzülme, Yakınma Anlatan Cümleler:
Hayıflanma, bir olay ya da durum karşısında üzülmektir.
Yakınma ise bir kişinin bir durum ya da olayı sızlanarak, şikayet ederek anlatmasıdır.
Örnek:
Bir de aldığı gibi getirmesini öğrense. (Yakınma)
Nasıl geçti habersiz o güzelim yıllarım. (Hayıflanma)
Hayıflanma – üzülmektir.
Yakınma -şikayet etmektir.
15. Öneri Anlatan Cümleler :
Öneri, bir sorunu çözmek üzere öne sürülen düşüncelerdir. Tavsiye niteliği taşır.
Örnek:
Eğitime yönelik kitaplar, ancak okurların anlayabileceği bir dille hazırlanırsa amacına ulaşır.
16. Eşitliğin Söz Konusu Olduğu Cümleler :
Eşitlik, iki veya daha fazla varlığın eşit olma durumudur.
Örnek:
Ekmeği tam ortadan bölüp yaşlı adama verdi.
Çocuklar yemeklerini aynı anda bitirmişti.
17. Çaresizlik anlatan Cümleler :
Çaresizlik bir sonuca varmak, sıkıntıyı ortadan kaldırmak için çıkar yolun olmamasıdır.
Örnek:
İstesek de istemesek de bu sıkıntıyı çekeceğiz.
Parasızlıktan ne yapacağını bilmiyordu.
18. Önyargı İçeren Cümleler:
Herhangi bir şey hakkında kişisel izlenimlerden hareketle, önceden edinilmiş olumlu ve olumsuz yargıları içeren cümlelerdir. Önyargıda peşin hüküm vardır.
Örnek:
Bu filmin uluslar arası ödül alması bence bir hayal.
Bence bu kitabın yayımlanışındaki amaç gerçekleşmeyecek.
19. Tasarı Anlatan Cümleler :
Tasarı, bir kimsenin yapmayı düşündüğü şey, olması veya yapılması istenen bir şeyin zihinde aldığı biçimdir.
Örnek:
Bakanlığımız, kitap dağıtımı ve tanıtımını bir devlet politikası haline getirmeyi düşünüyor.
20. Eleştiri İçeren Cümleler :
Bir kişi ya da yapıtın olumlu ve olumsuz yönlerini belirten cümlelerdir. Genellikle olumlu yargı içeren cümlelere beğenme cümlesi, olumsuz yargıları içeren cümlelere de eleştiri cümlesi adını veririz.
Örnek:
Özellikle genç sanatçılar dile gereken önemi vermiyorlar. (Eleştiri)
Öykülerin anlatımında bir kuruluk, bir tekdüzelik görülüyor. (Eleştiri)
Halk sanata ilgi duymuyorsa bizim suçumuzdur. (Özeleştiri)
